Spis treści
Polskie dwory i ich mieszkańcy. Kim była polska szlachta?
Zanim opowiemy wam o polskich dworach, trzeba najpierw przedstawić ich dawnych mieszkańców - polską szlachtę. Dawna Polska słynęła jako państwo szlachty, w którym niemal 10 procent społeczeństwa zaliczało się do stanu szlacheckiego – o wiele więcej niż w innych krajach Europy.
Zobacz w galerii:
Kim właściwie byli polscy szlachcice? W XVI-wiecznej Polsce wykształciło się przekonanie, że przodkowie szlachty – lud Sarmatów - przybyli nad Wisłę gdzieś ze wschodu, podbili miejscową ludność, stworzyli własną kulturę i najlepszy na świecie ustrój - Rzeczpospolitą Obojga Narodów. W rzeczywistości szlachta była jedną z warstw społeczeństwa polskiego, wywodzącą się z rycerstwa.
Podstawową powinnością szlachty była zawsze obrona ojczyzny: stawianie się do walki na każde wezwanie króla (później już tylko finansowanie wojska). Szlachcic mógł być właścicielem ziemskim, żołnierzem, duchownym, urzędnikiem, mógł być sługą (byle u innego szlachcica), a nawet błaznem, jednak nie wolno mu było być kupcem lub rzemieślnikiem. W ideologii sarmackiej znalazło się bowiem miejsce na potępienie handlu, pieniądza i bogacenia się (to raczej tylko werbalnie). Można się było godnie wzbogacić przez dziedziczenie, małżeństwo, dzięki nagrodom za zasługi, jednak handel (wyjątek czyniono dla obrotu płodami rolnymi) i operacje finansowe uważano za podejrzane.
Szlachta nie był stanem jednolitym. Ani mentalnie, ani majątkowo.
- Górną warstwę stanowili magnaci, posiadacze latyfundiów liczących setki wsi i całe prywatne miasta.
- Niżej stała średnia szlachta mająca po kilkanaście lub kilka wsi.
- Jeszcze liczniejsza była szlachta jednowioskowa lub cząstkowa, posiadająca często ledwie kilku poddanych.
- Znaczna część szlachty, około 40 procent, w ogóle nie miała ziemi na własność - dzierżawiła dobra magnackie lub kościelne.
Nawet ubogi szlachcic czuł się lepszy od zwykłego chłopa. „Brat szlachcic” często mieszkał w chałupie krytej słomą, od chłopskiej lepianki różniącej się jedynie szumną nazwą dworku i ganeczkiem, nie miał też żadnych chłopskich poddanych. W pocie czoła sam pracował na swe utrzymanie, klepał biedę, marnie jadał, ale w niedzielę przywdziewał kontusz i przypinał szablę, i podkreślał, że równy mu wykształceniem i majątkiem chłop jest istotą gorszą.
Polski dwór – od warownego grodu po ziemski Eden
Aktywny tryb życia i potrzeby działalności publicznej wymagał od szlachty solidnego zaplecza. Stąd zrodził charakterystyczny typ rezydencji średnioszlacheckiej – dwór.
Pierwotnie dworem zwano centrum administracji szlacheckich dóbr ziemskich, obejmujące budynki mieszkalne (pańskie i czeladne) i gospodarcze wraz z otoczeniem, obwiedzione prostymi obwarowaniami – wałem lub mocnym ogrodzeniem (parkanem) z bramą wjazdową.
Z czasem termin dwór (z przymiotnikami ziemiański albo wiejski) przeniesiono na dom mieszkalny właściciela mniejszej posiadłości ziemskiej. Gdyby przyszło wskazać archetypiczną formę szlacheckiego dworu, były to skromny, parterowy dwór z kolumienkami, często z dachem łamanym, z podjazdem i kwitnącymi pod ścianami malwami. Taki obraz utrwaliła literatura, rodzinne wspomnienia i malarstwo. Dwór zaczął samodzielny byt jako ostoja tradycji, gniazdo patriotycznych uczuć.
Wielkość dworu i organizacja wnętrza zależały oczywiście od zamożności danego szlacheckiego rodu. Podobnie cenione i lubiane ogrody. Drobna szlachta nie miała ani wystawnych siedzib, ani tak licznej służby, ale i ona żyła we względnym dobrobycie. Ściany zdobiły święte obrazy, zbroje i broń. Pod ścianami stały skrzynie na pościel i odzież, łóżka i stoły. Do oświetlania używano świec łojowych, do ogrzewania – szerokich, niskich pieców (w wielkie mrozy spano na nich).
Średniozamożna szlachta wykształciła specyficzną mentalność, kojarzącą skromną siedzibę z ziemskim Edenem. Właściciel opuszczał swój dwór niechętnie, ze względu na obywatelski, gospodarczy lub wojskowy obowiązek. Najlepiej czuł się wśród bliskich, nadzorując pracę folwarków.
Jeszcze w XIX wieku Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” przedstawia życie szlachty jako rustykalną sielankę. Bohaterowie narodowego poematu ucztują, polują, zbierają grzyby, procesują i romansują, tak jakby zewnętrzny świat (wraz z toczącymi się wojnami napoleońskimi) ich nie obchodził. Poeta pokazał świat, w jakim Sarmaci chcieli żyć, a wykreował w literackim Soplicowie sarmacką Utopię.
Dwory z drewna i kamienia
Polskie dwory i dworki były przeważnie drewniane. Konstrukcje z drewna uważano za zdrowe, łatwe do utrzymania w czystości. Drewno było powszechnie dostępne, a grono fachowców potrafiących wznosić zrębowe budowle – liczne.
Drewniany dwór, powszechny w staropolskim krajobrazie, służył przede wszystkim uboższej i średnio zamożnej szlachcie, ale często – w ramach podtrzymania tradycji i pozornej równości stanu - także magnatom, a nawet królom.
W XVII w., po tragedii potopu szwedzkiego, gdy spłonęło wiele drewnianych dworów, niektórzy zamożniejsi szlachcice zaczęli wznosić swoje siedziby z kamienia. Rzeczpospolita pozostała jednak głównie drewniana niemal do końca swego istnienia.
Najpiękniejsze polskie dwory, które musicie odwiedzić
Jak widać pojęcie dworu lub dworku polskiego jest bardzo pojemne, obejmuje różne typy szlacheckich siedzib z drewna i kamienia, od warownych grodów, przez wiejskie domy, po podmiejskie murowane rezydencje.
W galerii poniżej zebraliśmy dla was przykłady najpiękniejszych polskich dworów, reprezentujące różne typy architektury z różnych epok. Wygląd niektórych dworów zdumiewa! Poznajcie te wyjątkowe zabytki i wciągnijcie je na swoją listę miejsc do odwiedzenia w czasie weekendowych wycieczek po kraju:
MonumentApp – aplikacja dla miłośników zabytków i historii
Artykuł powstał we współpracy z kwartalnikiem i portalem „Spotkania z Zabytkami”, wydawanym przez Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków (NIKZ). Na portalu znajdziecie wiele eksperckich artykułów poświęconych polskim zabytkom, napisanych przystępnym językiem i skierowanych do turystów takich jak wy.
NIKZ stworzył też aplikację MonumentApp, która pozwala nie tylko czytać, ale też tworzyć własne opisy zabytków, dzielić się nimi z innymi użytkownikami i planować trasy wycieczek do najciekawszych miejsc w Polsce. Aplikację możecie ściągnąć za pomocą kodu QR poniżej.
Czytaj też: 10 cudownych miejscowości w Polsce. Ich niesamowite historie przyciągają turystów z całego świata
Dołącz do nas na Facebooku!
Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!
Kontakt z redakcją
Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?